Ziemia łukowska
Ziemia łukowska (łac. Terra Lucoviensis) – niewielka jednostka historycznego podziału terytorialnego ze stolicą w Łukowie, położona w północno-wschodniej części Małopolski. W czasach piastowskich należała do ziemi sandomierskiej, a w I Rzeczypospolitej wchodziła w skład województwa lubelskiego.
Nazwa łacińska[edytuj | edytuj kod]
- Terra Lucoviensis (Districtus Terrae Lucoviensis) w 1531 r. – w Rejestrze poborowym województwa lubelskiego
- Districtus Lucoviensis – w 1620 r. w Rejestrze poborowym województwa lubelskiego
Granice[edytuj | edytuj kod]
Ziemia łukowska graniczy:
- na południu – z ziemią lubelską (Małopolska), oddziela ją dolina Tyśmienicy
- na południowym zachodzie – z ziemią stężycką (Małopolska),
- na zachodzie – z ziemią czerską (Mazowsze),
- na północnym zachodzie – z ziemią liwską (Mazowsze),
- na północy – z ziemią drohicką (Podlasie), oddziela ją rzeka Liwiec,
- na północnym wschodzie – z ziemią mielnicką (Podlasie),
- na wschodzie – z ziemią brzeską (Polesie).
Historia[edytuj | edytuj kod]
Ziemia łukowska ukształtowała się w ramach najpierw księstwa krakowskiego i sandomierskiego, województwa sandomierskiego, a następnie, od 1474 roku, w ramach województwa lubelskiego, gdzie stanowiła odrębny powiat. Łuków stanowił również siedzibę starostwa grodowego, obok Lublina.
Ośrodkiem rozwoju parafii ziemi łukowskiej był Łuków. W latach 1254–1257 r. Łuków był przejściowo stolica biskupstwa misyjnego ustanowionego przez księcia Bolesława Wstydliwego celem chrystianizacji Jaćwingów[1], na czele którego stanął franciszkanin, Bartłomiej z Pragi[2]. Biskupstwo zostało zniesione na skutek protestów krzyżackich[1]. Niewiele później (przed 1327 r.) powstała parafia w Kocku. Do końca XVIII wieku biskupi krakowscy erygowali w sumie 12 samodzielnych parafii. Oprócz dwóch najstarszych były to: parafia Tuchowicz (przed 1350–1351), Zbuczyn (1418 – erekcja powtórna), Pruszyn (1430), Trzebieszów (1430), Ulan (ok. 1440), Serokomla (1444–1445), Kozirynek (Radzyń, 1456), Siedlce (1532), Radoryż (1588) i Stanin (1599). W Domanicach przed 1595 powstał kościół, wprawdzie tylko filialny parafii łukowskiej, jednak z wydzielonym okręgiem, a od 1747 r. samodzielna parafia. Także w Kąkolewnicy od XVIII w. funkcjonował kościół filialny – parafii Trzebieszów. Niektóre wsie zachodniego skraju ziemi łukowskiej należały do parafii Wilczyska (przed 1325–1328) i Wojcieszków[3] (1434), posiadających swoje ośrodki na terenie ziemi stężyckiej. Natomiast parafia kocka rozciągała się na fragment ziemi lubelskiej i stężyckiej.
Ziemia łukowska miała zagwarantowane prawem odbywanie pospolitego ruszenia wyprawą łanową[4].
W dobie rozbiorów ziemia łukowska weszła w skład krótkotrwałego województwa chełmskiego (1793–1794), a wraz z III rozbiorem w 1795 roku znalazła się w granicach Austrii. Od 1809 roku znajdowała się w Księstwie Warszawskim, zaś po kongresie wiedeńskim w 1815 r., w granicach Królestwa Polskiego zaboru rosyjskiego. Nowe podziały administracyjne (patrz: województwo podlaskie) sprawiły, że ziemię łukowską i jej okolice zaczęto określać mianem Podlasia, mając na myśli Podlasie Południowe.
W 1867 Siedlce i Łuków weszły w skład powstałej wówczas guberni siedleckiej.
W czasach międzywojennych, obszar ziemi łukowskiej znajdował się całkowicie w granicach województwa lubelskiego, utworzono powiat łukowski. Po 1950 roku Siedlce znalazły się w granicach województwa warszawskiego.
Zabytki[edytuj | edytuj kod]
.jpg)
Budowle i założenia urbanistyczne powstałe na terenie ziemi łukowskiej przed 1795 rokiem, które zachowały się i są zabytkami
Najstarszymi zabytkami, podlegającymi ochronie konserwatorskiej, są średniowieczne grodziska, m.in. koło Tuchowicza, Łukowa, Strzyżewa, Turowa i Niewęgłosza.
- Układ urbanistyczny z I połowy XV w., z centrum w pobliżu zakola Krzny Południowej
- Zespół klasztorny bernardynów przy ul. ks. kard. S. Wyszyńskiego, powstały w połowie XVIII w.
- kościół pw. Podwyższenia Krzyża św., budowany od połowy XVII w. do 1770 r., obecnie parafialny
- dzwonnica, murowana, barokowa
- zabudowania klasztorne (obecnie należące do I Liceum Ogólnokształcącego im. T. Kościuszki)
- Zespół klasztorny pijarów przy pl. G. Narutowicza i ul. J. Piłsudskiego, powstały w XVIII w.
- kościół pw. Przemienienia Pańskiego, wykonany na podstawie planu z 1721 r. Antoniego Solariego w latach 1733–1762 (obecnie kościół parafialny, podniesiony do rangi Kolegiaty Łukowskiej)
- kolegium, otwarte dla uczniów w 1701 r., i zabudowania klasztorne (do 1996 r. Liceum Medyczne, obecnie Powiatowy Urząd Pracy)
- Konwikt Szaniawskich przy ul. J. Piłsudskiego, powstały w latach 1728–1733 (obecnie Muzeum Regionalne)
- Układ urbanistyczny z I połowy XV w.
- Kościół Świętej Trójcy, parafialny; ufundowany przez Mniszchów, ukończony w 1641 r., w stylu późnorenesansowym; jedna z czołowych budowli renesansu lubelskiego; przy kościele brama-dzwonnica, wzniesiona na polecenie gen. Eustachego Potockiego przez Jakuba Fontanę w drugiej połowie XVIII wieku oraz budynek murowany szpitala dla ubogich z XVIII w.
- Zespół pałacowo-parkowy
- pałac Potockich, zbudowany w połowie XVIII w.; w XV w. znajdował się tu zamek Kaznowskich, a w latach 1685–1709 właściciel dóbr radzyńskich podkanclerzy S. A. Szczuka, korzystając z usług architekta królewskiego Augusta Locciego, wzniósł barokową rezydencję typu reprezentacyjno-obronnego; projekt budowy pałacu wykonał Jakub Fontana
- Oranżeria, murowana, wykonana według projektu Jakuba Fontany około 1750 r.
- park pałacowy z XVIII w., właściwie pozostałości jego regularnego założenia
- Pałac renesansowy, murowany, zbudowany w XVI lub na początku XVII w.
- Układ urbanistyczny z I połowy XVI w.
- Układ urbanistyczny powstały od XVI (do XIX) w.[5], składający się z zespołu miejskiego i rezydencjonalnego
- Zespół pałacowo-ogrodowy
- pałac Ogińskich z I poł. XVIII w., przebudowany w stylu klasycystycznym na koszt księżnej Aleksandry Ogińskiej w l. 1776–1782 (obecnie siedziba władz Akademii Podlaskiej)
- oficyna pałacowa
- pawilon ogrodowy
- Park miejski Aleksandria z 1768 r. – park sentymentalny założony przez księżną A, Ogińską w 1768 r. na części spacerowego ogrodu włoskiego Czartoryskich z I połowy XVIII w.
- Ratusz miejski zwany „Jackiem” powstały w l. 1767–1771, przebudowany po pożarach, przed 1787 i 1789 r. (obecnie Muzeum Regionalne)
- Kaplica pw. św. Krzyża z 1791 r.
- Klasycystyczny budynek teatru (obecnie Urząd Stanu Cywilnego)
- Kościół parafialny pw. św. Stanisława BM, powstały w l. 1740–1749, przebudowany po 1789 r., jest budowlą w stylu barokowo-klasycystycznym
- Późnobarokowa plebania powstała w l. 1766–1774, przebudowana w 1793 r.
- Odwach (obecnie Miejska Biblioteka Publiczna)
- Kolumna toskańska
- Zespół podworski w Wesołówce koło Stanina – ruina stanińskiego dworu przebudowanego po 1820 r. na miejscu dworu-zamku z I połowy XVII w., z fosą i tarasami ziemnymi, oficyna, stajnia i park
Ponadto do 2009 r. stał w Staninie drewniany kościółek parafialny z 1756 r., który został translokowany do Pratulina.
- Zespół kościelno-klasztorny
- Kościół w stylu barokowym, wybudowany w latach 1742–1752 przez Antoniego Jezierskiego dla zakonu bernardynów, obecnie parafialny pw. św. Anny
- Fragment dawnego klasztoru z XVIII wieku
- Układ urbanistyczny z epoki ks. Jabłonowskiej
- Kościół parafialny pw. Wniebowzięcia NMP z 1779–1782, klasycystyczny, zaprojektowany przez Szymona Bogumiła Zuga i dwie dzwonnice
- Pałac klasycystyczny księżnej Anny z Sapiehów Jabłonowskiej, wybudowany na bazie dawnego pałacu Firlejów według projektu Szymona B. Zuga w 1770 roku, przebudowany ok. 1779 r.otoczony parkiem geometryczno-krajobrazowym (obecnie Dom Spokojnej Starości)
- Cmentarz żydowski z XVIII w.
- Kościół parafialny pw. św. Małgorzaty, murowany, późnobarokowy, budowany od 1781 r.
- Park dworu z XVII w.
Do najcenniejszych zabytków historycznej ziemi łukowskiej należy renesansowy kościół w Radzyniu Podlaskim, barokowe kościoły, dwa w Łukowie, jeden w Siedlcach, rokokowy pałac w Radzyniu, budynek ratusza w Siedlcach oraz klasycystyczne dzieła architektoniczne w Siedlcach i w Kocku.
Dawna mowa mieszkańców[edytuj | edytuj kod]
Gwary ziemi łukowskiej (podobnie jak i północnej, nizinnej części ziemi lubelskiej) należą do dialektu mazowieckiego. W południowej części krainy występują niewielkie wpływy dialektu małopolskiego.
Muzea i izby regionalne[edytuj | edytuj kod]
- Muzeum Regionalne w Łukowie, utworzone w 1960 r. z inicjatywy Towarzystwa Przyjaciół Ziemi Łukowskiej
- Muzeum Okręgowe w Siedlcach zał. w 1928 r. pod nazwą Muzeum Ziemi Podlaskiej, zbiory zniszczone w 1944 r., odrodziło się pod przedwojenną nazwą, w l. 1975–1999 – Muzeum Okręgowe, obecnie Muzeum Regionalne w Siedlcach
- Muzeum Diecezjalne w Siedlcach, zał. w 1918 r. w Janowie Podlaskim, w 1922 przeniesione do Siedlec, podczas okupacji niemieckiej uratowano tylko część zbiorów; w 2000 r. ponowna erekcja Muzeum Diecezjalnego
- Muzeum Regionalne w Woli Osowińskiej, założone w 1977 r. z inicjatywy Towarzystwa Regionalnego w Woli Osowińskiej
- Izba Regionalna w Wojcieszkowie, utworzona w 1991 r. przy Towarzystwie Przyjaciół Wojcieszkowa
- Radzyńska Izba Regionalna założona w 2004 r. w pałacu Potockich
- Izba Regionalna w Białej k. Radzynia
- Izba Regionalna w Borkach, utworzona w 2008 r. przy Gminnej Bibliotece Publicznej
- Muzeum Parafialne w Kocku, z działami poświęconymi wspólnotom kalwinów i żydów; otwarte 29 IX 2017 r.[6]
- Muzeum Historii Kocka, otwarte w 2017 r.[7], dn. 14 XII
- Izba Pamięci przy OSP w Nurzynie, poświęcona szczególnie lokalnym bohaterom i wydarzeniom II wojny światowej, a także okresu powojennego; otwarta w 29 V 2020 r.
Współczesność[edytuj | edytuj kod]
Miasta[edytuj | edytuj kod]
Obecnie na obszarze ziemi łukowskiej znajdują się zaledwie cztery miasta. Są to:
Dawniej miastami były również: Serokomla, Tuchowicz i Zbuczyn. Przy granicy ziemi łukowskiej na Małej Bystrzycy znajdowało się miasto Wojcieszków, a 5 km dalej miasto Adamów (oba w ziemi stężyckiej).
Gminy wiejskie[edytuj | edytuj kod]
Gminy wiejskie[8] powstałe na terenie ziemi łukowskiej (w kolejności nawiązującej do układu dorzeczy), data pierwszej wzmianki[9] i herb współczesny[10] oraz uwagi o zasięgu gminy
| W dorzeczu Krzny | W dorzeczu Liwca | W dorzeczu Tyśmienicy | W dorzeczu Wilgi | W dorzeczu Świdra |
|---|---|---|---|---|
|
|
|
|
|
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b Jerzy Strzelczyk: Zapomniane narody Europy. Wrocław: Wydawnictwo Ossolineum, 2006, s. 294–298, seria: Zrozumieć Europę. ISBN 978-83-04-04769-3.
- ↑ Karol Górski, Descriptiones terrarum (Nowo odkryte źródło do dziejów Prus w XIII w.), „Zapiski Historyczne”, 1 (46), 1981, s. 13.
- ↑ Parafia Wojcieszków, podobnie jak Tuchowicz, Zbuczyn, Pruszyn, Trzebieszów, Ulan, Serokomla, Radzyń, Siedlce, Stanin i Adamów, w XVI–XVIII w. należała do dekanatu łukowskiego.
- ↑ Zbigniew Hundert, Wojska zaciągnięte przez samorząd lokalny ziemi warszawskiej w latach 1671–1673, w: Almanach Warszawy, t. 9, 2015, s. 71.
- ↑ Gospodarka przestrzenna. W: Raport o stanie miasta 2002. Siedlce 2002. http://www.siedlce.pl/um/raport_02/ii_gospodarka%20przestrzenna.doc.
- ↑ Muzeum parafialne. W: Parafia pw. Wniebowzięcia NMP, Kock. [1] [dostęp 2020-09-01].
- ↑ Multimedialne zbiory w Kocku. Muzeum historii miasta już działa. Reporter Michał Hetman, zdj. Marek Dudek. Telewizja Lublin. [2]. Opublikowano: 2017-12-14. [dostęp 2020-09-01].
- ↑ Z gminą miejsko-wiejską Kock.
- ↑ Jest wiele miejscowości o starszej metryce niż wsi gminnych, np. Tuchowicz w gm. Stanin.
- ↑ Dotyczy miejscowości położonych w historycznej ziemi łukowskiej.
- ↑ Z wyjątkiem takich wsi jak Charlejów, Krzówka, Pieńki.
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Piotr Aleksandrowicz, ks.: Diecezja Siedlecka, czyli Podlaska. W 150 rocznicę erekcji (1818–1968). Przyczynki i materiały do dziejów Diecezji Siedleckiej, czyli Podlaskiej. Kuria Diecezjalna Siedlecka, czyli Podlaska, Siedlce 1971. http://www.diecezja.siedlce.pl/inne/aleksandrowicz.doc, dostęp 2009-02-10.
- Zygmunt Gloger, Geografia historyczna ziem dawnej Polski, Kraków 1903.
- Czesław Kosyl: Nazwy miejscowe dawnego województwa lubelskiego (Prace Onomastyczne; 23). Wrocław 1978.
- Katarzyna Mikocka-Rachubowa: Sztuka Ziemi Łukowskiej w XVI–XVIII wieku. W: Łuków i okolice w XIX i XX w. (Prace Mazowieckiego Ośrodka Badań Naukowych im. Stanisława Herbsta; 51). Wydawnictwo Geologiczne, Warszawa 1989. ISBN 83-220-0361-7.
- Stanisław Rospond: Słownik etymologiczny miast i gmin PRL. Ossolineum, Wrocław 1984. ISBN 83-04-01090-9.
- Kazimierz Rymut: Nazwy miast Polski. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1987. ISBN 83-04-02436-5.